W XIX wieku protestancką Skandynawię ogarnął ludowy i masowy ruch kaznodziejski. Luteranizm ludowy był sprzeciwem i świecką alternatywą wobec państwowego Kościoła i narzucanych przez państwo interpretacji wiary, stąd często nazywa się go – nie całkiem słusznie – II Reformacją. Pod względem ideowym geneza ruchów kaznodziejskich związana jest z pietyzmem, ważnym ruchem odnowy wewnątrz Kościołów protestanckich na przełomie XVII i XVIII wieku, zwłaszcza luterańskich. Łączy się także z herrnhutyzmem, który wywodził się ruchu braci czeskich. Kontestacyjny oraz w wielu okolicznościach nielegalny charakter ruchu wywoływał opresyjne działania ze strony państw oraz Kościołów, zwłaszcza w okresie przedkonstytucyjnym, co skutkowało pierwszą falą skandynawskiej emigracji do Stanów Zjednoczonych.
Projekt odnosi się jednak do pozareligijnego, społecznego znaczenia ruchów kaznodziejskich w Skandynawii; XIX-wieczne źródła wskazują, że stanowią one nie tylko zjawisko w historii luteranizmu, ale przede wszystkim istotny aspekt społecznych, kulturowych, politycznych oraz ekonomicznych procesów modernizacyjnych w XIX-wiecznej Skandynawii, kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego i świadomości narodowej warstw chłopskich. Ruchy przebudzenia religijnego, dla których ze względu na odnoszący się do badań społecznych cel badawczy przyjęłam nazwę luteranizmu ludowego, będąc ważnym czynnikiem aktywizacji publicznej, stanowiły istotny impuls dla narodzin różnego rodzaju ruchów społecznych, jak szkolnictwo społeczne, grundtvigiańskie uniwersytety ludowe, organizacje trzeźwościowe i abstynenckie (prohibicyjne). Wszystkie one, ze względu na masowość, odgrywały wpływowe role na scenach politycznych państw skandynawskich w XIX stuleciu i na początku XX. W Norwegii i Finlandii, krajach pozbawionych w XIX wieku własnej państwowości, społeczne ruchy religijne łączyły się z ideą narodową.
Ruchy kaznodziejskie mają wreszcie w Skandynawii znaczenie jako zjawisko kulturowe, w sposób trwały kształtujący kulturę duchową w tym regionie Europy. Ich echa dostrzegam we współczesnej kulturze krajów nordyckich, choćby twórczości literackiej i filmowej, której - moim zdaniem - nie sposób właściwie zrozumieć i zinterpretować bez wiedzy na temat specyfiki nordyckiego luteranizmu i znaczenia ruchów kaznodziejskich.
Głównym celem projektu jest przedstawienie w ujęciu komparytystycznym możliwie wszystkich nurtów protestantyzmu ludowego w Skandynawii oraz ich form, także tych, które powstawały z inicjatywy: edukacyjnych, abstynenckich, nawet spółdzielczych. Kolejnym celem badań będzie spojrzenie na skład społeczny ruchów kaznodziejskich, głównie pod kątem analizy skandynawskich społeczeństw agrarnych, ich aktywności oraz stratyfikacji, a także pytanie o udział kobiet oraz znaczenia ich aktywności dla procesów emancypacyjnych, m. in. uzyskiwania praw wyborczych. Celem badań będzie także wychwycenie mechanizmów przekształcania się ruchów religijno-oświatowo-obyczajowych w ruchy społeczne o zaangażowaniu politycznym i narodowym, kontestującym państwową wersję wiary i ponoszącym ofiary ze strony opresyjnego państwa i Kościoła, nietolerujących społecznego wymiaru religii. Wreszcie ostatnim jest pytanie o źródła owej masowej popularności zgromadzeń religijnych w całej Skandynawii.
Narodowe Centrum Nauki Opus 7 2014/13/B/HS3/04923